نگاهی به اینترنت در ایران؛ از بیت‌نت تا فیبرنوری
موبنا – کسانی که امروز ۳۰ سالگی را پشت سر گذاشته‌اند (یا حتی شاید کمی جوان‌تر) را می‌توان مهاجران دنیای دیجیتال خواند. مردان و زنانی که در عصر آنالوگ به دنیا آمدند و بعدتر وارد دنیای دیجیتال شدند. اینها احتمالا تا آخر عمر از روند تغییراتی که در زمینه ارتباطات و فناوری اطلاعات رخ می‌دهد، متعجب خواهند شد؛ اما نسلی که اکنون کمتر از ۱۵ سال سن دارد، زمانی به دنیا آمده است که دنیا دیجیتالی شده بود، اینترنت وجود داشت و خیلی‌ها تلفن همراه داشتند. این نسل دیگر تعجب نخواهد کرد اگر یک اپلیکیشن ساده، ترافیک خیابان‌های شهر را به سادگی تشخیص می‌دهد و حتی کوچه‌پس‌کوچه‌های همه شهرها را نشان می‌دهد.
برای نسل ما، اینترنت از اواخر دهه هفتاد معنا پیدا کرد؛ اما چند سالی قبل‌تر، این پدیده به صورت محدود وارد ایران شده بود.
سال ۱۳۶۸ مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات برای اولین بار به شبکه «بیت‌نت» متصل شد؛ هدف از اتصال، ارتباط علمی و پژوهشی با دانشگاه‌های دنیا بود. تا سال ۱۳۷۱ تعداد کمی از دانشگاه‌های ایران، از جمله دانشگاه صنعتی شریف و دانشگاه گیلان، توسط مرکز تحقیقات فیزیک نظری و از طریق پروتکل UUCP به اینترنت وصل شدند.
در سال ۱۳۷۲ ایران برای اولین بار به اینترنت پیوست. نخستین رایانه‌ای که در ایران به اینترنت متصل شد در مرکز تحقیقات فیزیک نظری قرار داشت. یک سال بعد، شرکت «ندا رایانه» تأسیس شد و پس از راه‌اندازی اولین بولتن بورد (BBS)، در عرض یک سال اولین وب‌سایت ایرانی داخل ایران را راه‌اندازی کرد. در همین سال و به‌دنبال اتصال به اینترنت از طریق ماهواره کانادایی کد ویژن (CADVision)، «ندا رایانه» فعالیت بازرگانی خود را به عنوان اولین شرکت خدمات سرویس اینترنتی (ISP) آغاز کرد.
در سال ۱۳۷۴ مجلس ایران تأسیس شرکت «امور ارتباطات دیتا» تحت نظر شرکت مخابرات ایران را تصویب و مسئولیت توسعه خدمات دیتا در سطح کشور را به صورت انحصاری در اختیار آن قرار داد.
از آن زمان بود که کم کم نام اینترنت به گوش مردم کوچه و بازار رسید. افزایش تعداد شرکت‌های ISP در سال‌های بعد و ارائه اینترنت Dial-up با کارت‌های اینترنتی مشهور، راه را برای استفاده مردم باز کرد؛ اما آنچه عرضه می‌شد آنقدر ابتدایی و ضعیف بود که نمی‌توانست مشتری زیادی جذب کند.
یک تحول
اتفاق مهم در زمینه اینترنت، زمانی رخ داد که ۱۱ شرکت بخش خصوصی توانستند پروانه ارائه خدمات انتقال داده را از وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات دریافت کنند. این شرکت‌ها (آسیاتک، داتک، نداگستر صبا، شاتل، پارس آنلاین، پیشگامان توسعه ارتباطات کویر یزد، فن آوا، داده گستر عصر نوین، عصر انتقال داده‌ها، کارا امین و لایزر) از همان ابتدا با نام PAP یا ندا معروف شدند، مدتی بعد از دریافت پروانه کار خود را آغاز کردند. هرچند راهی که در پیش داشتند، آنچنان پر پیچ‌وخم بود که شاید در ابتدا کسی چنین تصوری از آن نداشت. مشکلات متعدد شرکت‌های PAP برای توسعه ADSL کم بود که ناگهان دولت وقت اعلام کرد کاربران خانگی حق استفاده از پهنای باند بیشتر از ۱۲۸Kb/s را ندارند. بدین ترتیب روند توسعه این فناوری بسیار کندتر از حد انتظار شد.
فناوری ADSL (Asymmetric Digital Subscriber Line) بر مبنای استفاده از فضای خالی سیم‌های مسی تلفن قرار دارد. بدین ترتیب که سیم مسی تلفن همانند لوله‌ای‌ست که هنگام استفاده از تلفن برای مکالمه‌های صوتی، تنها قسمت اندکی از فضای آن به کار گرفته و مشغول می‌شود. این فناوری امکان دریافت اطلاعات با سرعتی تا حدود ۸Mb/s را فراهم می‌کند.
کسانی که در دولت هشتم مجوز ADSL را به شرکت‌های PAP دادند، چه آن زمان و چه بعدتر اصرار داشتند که این پروانه را بدون در نظر گرفتن فناوری انتقال ارائه کرده‌اند و بدین ترتیب شرکت‌های دارند پروانه مجبور نیستند حتما از سیم‌های مسی برای انتقال داده استفاده کنند؛ اما دولت بعد چنین موضوی را نپذیرفت و اعلام کرد به صورت جداگانه پروانه انتقال داده‌های بی‌سیم را عرضه خواهد کرد. بدین ترتیب بود که پس از کش و قوس‌های فراوان سرانجام در اسفند ۱۳۸۷ مجوز WIMAX به ۴ شرکت داده شد. اما باز هم این مجوز یک تبصره مهم داشت: دارندگان پروانه تنها می‌توانند وایمکس ثابت عرضه کنند.
بدین ترتیب، امکان دریافت اینترنت در حال حرکت، منتفی و موکول به آغاز به کار اپراتور سوم تلفن همراه شد. این‌چنین بود که گرچه اپراتورهای وایمکس حدود یک سال بعد از دریافت پروانه، ارائه خدمات را آغاز کردند اما نتوانستند تحول بزرگی در بازار ایجاد کنند و همچنان شرکت‌های PAP با وجود همه محدودیت‌ها و مشکلات، بازیگران اصلی اینترنت در ایران ماندند.
پروانه‌ها در بن‌بست
ما بین ارائه پروانه PAP و WIMAX یک اتفاق مهم در زمینه تلفن همراه رخ داد. در میانه دهه ۸۰ اپراتور دوم تلفن همراه آغاز به کار کرد و توانست نسل ۲.۵ تلفن همراه را با قیمتی نازل به بازار عرضه کند. ویژگی این نسل، امکان انتقال داده‌ها روی تلفن همراه بود. هرچند سرعت این انتقال کمتر از اینترنت Dial-up بود. ۲ سال بعد از آغاز به کار اپراتور دوم، اپراتور اول نیز توانست این خدمات را ارائه دهد. اما باز هم گستردگی این خدمات و پایداری و کیفیت آن به اندازه‌ای نبود که بتواند رقیب جدی برای اینترنت ثابت باشد.
در همین حال دولت‌های نهم و دهم به دنبال ارائه پروانه اپراتور سوم تلفن همراه بودند که این اتفاق با حاشیه‌های زیادی همراه شد و سرانجام گرچه در دولت دهم این پروانه صادر شد، اما اپراتور سوم هیچ‌گاه نتوانست سهم بزرگی از کیک اینترنت کشور را به خود اختصاص دهد.
در میانه تغییر و تحولات بخش همراه، شرکت مخابرات ایران نیز به بخش غیر دولتی واگذار شد و توانست مجوز ارائه خدمات ADSL را دریافت کند. این موضوع، مشکلات شرکت‌های PAP را دو چندان کرد. مخابرات که تا دیروز موظف بود زیرساخت خود را در اختیار شرکت‌های PAP قرار دهد، اکنون رقیب جدی آنها در این عرصه بود. با این حال، ورود مخابرات به حوزه اینترنت پرسرعت، توانست ضریب نفوذ آن را به شکل چشمگیری در کشور افزایش دهد.
و سرانجام اتفاقی که برخی گمان می‌کردند جریان فناوری اطلاعات در کشور را متحول می‌کند، ارائه پروانه اپراتور چهارم بود که در دولت دهم رخ داد اما این اپراتور تا امروز نتوانسته است هیچ اقدامی انجام دهد. آنچه به عنوان اپراتور چهارم شهرت یافت در حقیقت یک شرکت سهامی بود از بازیگران بزرگ عرصه ارتباطات کشور که قرار بود فیبرنوری را به منازل تمام مردم ایران برساند و بدین ترتیب سرعت و کیفیت ارتباطات را تا حد غیر قابل تصوری افزایش دهد، اما این آروز تاکنون محقق نشده است و کار اتصال مراکز مختلف به شبکه فیبرنوری به صورت محدود توسط دیگر شرکت‌ها انجام می‌شود.
آزادسازی
دولت یازدهم از ابتدای آغاز به کار خود، به اینترنت روی خوش نشان داد. اولین قدم در این راه، لغو محدودیت پهنای باند ۱۲۸Kb/s برای کارابران خانگی بود که به دنبال آن، تقاضا برای ADSL و افزایش پهنای باند، افزایش یافت. از سوی دیگر با پایان دوران انحصار اپراتور سوم تلفن همراه، اپراتورهای اول و دوم نیز توانستند خدمات نسل‌های ۳ و ۴ تلفن همراه را در کشور ارائه دهند و بدین ترتیب ضریب نفوذ اینترنت همراه به صورت ناگهانی بالا رفت.
در همین حال، با پایان یافتن دوره پروانه شرکت‌های PAP، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات پروانه جدیدی با عنوان FCP ارائه کرد. دارندگان این پروانه اکنون می‌توانند علاوه بر ارائه اینترنت پرسرعت، کلیه خدمات ارتباطاتی را بر بستر اینترنت عرضه کنند. همچنین این شرکت‌های می‌توانند شبکه مسقتل خود را ایجاد کرده و از سوی دیگر، شرکت مخابرات ایران موظف است اجازه دسترسی به شبکه خود را به این شرکت‌ها بدهد. بدین ترتیب می‌توان انتظار داشت تا چند سال آینده شاهد تغییرات مهمی در عرصه ارتباطات ثابت کشور باشیم.
افزایش مصرف
تغییرات رخ داده در روند استفاده از اینترنت در کشور را حتی پیش از تغییر پروانه شرکت‌های PAP به FCP نیز می‌توان مشاهده کرد. جایی که با آزادسازی پهنای باند و رفع انحصار از اینترنت همراه، جهش‌های ناگهانی در مصرف را شاهد بودیم. به عنوان نمونه در نیمه اردیبهشت ماه امسال ناگهان میزان مصرف پهنای باند در کشور رشدی ۴۰ درصدی را شاهد بود و مصرف پهنای باند داخلی در جهش از ۱۱۴.۶ به ۱۵۷.۸۴ گیگابیت رسید.
به گزارش خبرگزاری فارس، در ابتدای اردیبهشت ماه امسال نیز محمدجواد آذری جهرمی، مدیرعامل شرکت ارتباطات زیرساخت اعلام کرد: «پهنای باند داخلی کشور از ۶۲۲ گیگابیت بر ثانیه، به ۱۰ هزار گیگابیت بر ثانیه رسیده و ظرفیت گذرگاه‌های اینترنتی نیز از ۷۲ به ۷۰۰ گیگابیت بر ثانیه افزایش پیدا کرده است، همچنین سرانه مصرف اینترنت در کشور نیز رشد چشمگیری داشته و از ۱ کیلوبیت بر ثانیه، به ۳۵ کیلوبیت بر ثانیه رسیده است.»
بر اساس اطلاعاتی که «درگاه پایش جامعه اطلاعاتی» منتشر کرده است، مقایسه وضعیت برخورداری ایرانی‌ها از ابزارهای فناوری اطلاعات و ارتباطات نسبت به سال ۹۲ نشان می‌دهد تعداد کاربران موبایل نسبت به این سال با ۱۵ درصد رشد و دسترسی خانواده‌های ایرانی به رایانه با ۲۵ درصد رشد روبرو شده است. در همین حال، تعداد کاربران رایانه در کشور نسبت به سال ۹۲ با رشد ۲۰ درصدی و شمار کاربران اینترنت در کشور با رشد ۵۱ درصدی همراه است. برآوردها نشان می‌دهد میزان دسترسی خانوارها به اینترنت طی ۲ سال ۴۶ درصد رشد داشته است.
در همین حال همزمان با افزایش میزان دسترسی خانواده‌ها و افراد به اینترنت پرسرعت، میزان خدمات برخط و حجم تجارت و بانکداری الکترونیکی نیز در این سال‌ها به طرز چشمگیری افزایش یافته و شرکت‌های بزرگ و سرویس‌دهنده را به سمت استفاده از پهنای باند اختصاصی سوق داده است. پهنای باند اختصاصی، راهکاری‌ست که شرکت‌ها و سازمان‌ها را قادر می‌سازد تا بتوانند به صورت آنلاین و پرسرعت، به اینترنت و شبکه‌های محلی وصل شوند. از ویژگی‌های پهنای باند اختصاصی (Dedicated)، عدم اشتراک بین کاربران دیگر و عرضه به صورت کاملاً اختصاصی و Full Protocol است.
آینده چگونه است؟
پیش‌بینی درباره آینده مصرف اینترنت معمولا با احتیاط انجام می‌شود. به خصوص که روند فناوری به گونه‌ای است که در آینده بسیار نزدیک، تمامی مردم دنیا به این شبکه متصل شده و با به میدان آمدن نسل ۵، اشیاء به اینترنت متصل می‌شوند.
براساس گزارشی که اتحادیه جهانی مخابرات (ITU) منتشر کرده است، در پایان سال ۲۰۱۶ نزدیک به نیمی از مردم دنیا (۴۷ درصد) آنلاین بوده‌اند.
از کل جمعیتی که در دنیای مجازی حضور دارند ۴۵.۱ درصد آسیایی هستند و ۲۰.۲ درصد هم از اروپا وارد این فضا می‌شوند. همچنین گفته شده است که ۱۰.۷ درصد از ساکنان دنیای مجازی اهل آمریکای شمالی هستند، ۱۰.۸ درصد از آمریکای لاتین، ۸.۶ درصد آفریقایی، ۳.۷ درصد از خاورمینه و ۰.۹ درصد هم از استرالیا وارد اینترنت می‌شوند.
در این گزارش پیش‌بینی شده است در سال ۲۰۲۰ میلادی بیش از ۵۰ میلیارد دستگاه الکترونیکی با قابلیت اتصال به اینترنت در سراسر جهان مورد استفاده قرار می‌گیرند که البته ۵۰ درصد آنها طی ۳ سال پایانی به کار گرفته خواهند شد. در حال حاضر به‌ازای هر یک کاربر آنلاین دو نفر در خارج از فضای مجازی به‌سر می‌برند. اما در سال ۲۰۲۰ میلادی تمام ساکنان جهان به اینترنت دسترسی خواهند داشت و پایان دهه حاضر امکان استفاده از خدمات اینترنتی برای همه ساکنان کره خاکی فراهم خواهد بود. در آن سال اینترنت از لحاظ جغرافیایی در مناطق بیشتری نفوذ خواهد کرد و در انواع دستگاه‌های الکترونیکی روزمره به کار گرفته خواهد شد.
همچنین مطالعه مرکز تحقیقاتی IDC اعلام کرده است در حالی که در سال ۲۰۱۳ میلادی مجموع حجم اطلاعات موجود در جهان ۴.۴ تریلیون گیگابایت بود، این رقم در سال ۲۰۲۰ میلادی به بیش از ۴۴ تریلیون گیگابایت خواهد رسید.
منبع: واحد تحقیق و توسعه آسیاتک