دوئل نانواها و دولت

اخبار بازار ایران – تأمین امنیت ملی ارتباط مستقیمی با تأمین امنیت غذایی دارد از این رو دولت‌ها در تأمین معیشت مردم به ویژه در اقتصادهای ضعیف یارانه می‌پردازند. کمک معیشت در قالب نقدی، شبه نقد، پرداخت کالا، پرداخت عمومی و معاف از پرداخت هزینه انجام می‌شود.

«پرداخت نقدی» یکی از متداول‌ترین برنامه‌های حمایتی در جهان است که افراد حق انتخاب دارند. بخشی از پرداخت یارانه در ایران به این شکل بوده و بر اساس دهک بندی اعلامی از سوی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی هر ماه یارانه کمک معیشتی به حساب سرپرستان خانوار واریز می‌شود. تقریباً در یک سال اخیر بیستم هر ماه به خانوارهای دهک‌های اول تا سوم مبلغ ۴۰۰ هزار تومان و خانوار دهک‌های چهارم تا نهم مبلغ ۳۰۰ هزار تومان پرداخت شده و ساعت ۱۲ بامداد بیست و یکم قابل برداشت است.

نوع دیگر کمک معیشتی دولت «شبه نقد» بوده و به شکل کوپن، بن غذا و کالا انجام می‌شود. این شیوه نیز در ایران در قالب کالابرگ الکترونیک بوده که مشمول خانوارهای دهک اول تا هفتم می‌شود. البته دریافت یارانه به شکل شارژ کالابرگ الکترونیک اختیاری است. همچنین دولت برای تشویق مردم به دریافت کالابرگ الکترونیک مزایایی برای آن در نظر گرفته است. اگر افراد دارای کالابرگ الکترونیک، ۳۲۰ هزار تومان از ۴۰۰ هزار تومان پرداختی، خرید کنند ۸۰ هزار تومان اعتبار باقی مانده به شکل آزاد و پولی قابل برداشت است؛ ضمن اینکه در ادامه ۸۰ هزار تومان مبلغ اضافه‌تر از ۳۰۰ یا ۴۰۰ هزار تومان شارژ از سوی دولت مجدد برای سرپرستان خانوار تأمین می‌شود.

دولت کشورهایی مانند کلمبیا، مکزیک، رومانی و…. نیز یارانه پرداختی در قالب شبه نقد می‌پردازند و کوپن الکترونیک در آمریکا نیز متداول است. دارندگان آن می‌توانند به دو صورت غذایی یا نقدی یارانه را دریافت کنند. افراد با مراجعه به فروشگاه‌های مجاز مایحتاج خود را که شامل نان، غلات، میوه و سبزیجات، گوشت، ماهی، مرغ و لبنیات است را با این کارت‌های الکترونیک تهیه کنند.

اقلام مشمول کالابرگ الکترونیک در ایران ۱۱ قلم بوده که شامل برنج، قند و شکر، حبوبات، گوشت مرغ، گوشت قرمز منجمد، روغن مایع، ماکارونی، ماست کم چرب، شیر کم چرب، پنیر UF و تخم مرغ می‌شود.

اما «پرداخت کالایی» شکل دیگر پرداخت یارانه از سوی دولت به خانوارهای کم درآمده بوده که شرایط پرداخت آن با دو نوع قبل متفاوت است. مصرف غذایی ناکافی به همراه خود سوءتغذیه، بیماری و حتی مرگ را دارد که برخی دولت‌ها با تعیین جیره غذایی، مکمل‌ها، برنامه غذایی مدارس و… سعی در پیشگیری از سوءتغذیه حاد را دارند.

«پرداخت‌های عمومی» دخالت دولت در سازوکارهای قیمت‌ها است مانند پرداخت یارانه به گندم، بنزین، حامل‌های انرژی و…. منفعت این نوع پرداخت یارانه تقریباً برای تمام جامعه بوده و تمام مصرف کنندگان از آن استفاده می‌کنند. در ایران خرید تضمینی ۳۲ قلم کالای اساسی از جمله گندم، کلزا، چغندر قند، پنبه و… در این قالب می‌گنجد.

ماجرای هزار توی نان و یارانه

به گفته کارشناسان افزایش هر ۱,۰۰۰ تومان قیمت گندم ۸ هزار میلیارد تومان بار مالی برای دولت در راستای تأمین یارانه آرد به دنبال دارد. در حال حاضر (سال زراعی ۱۴۰۲-۱۴۰۱) که قیمت گندم ۱۵ هزار تومان است، آرد یارانه‌ای که در اختیار نانوایی‌های کشور قرار گرفته آرد نوع اول، گندم آن ۶۶۵ تومان بوده که با توجه به سبوس‌گیری آن قیمت آرد به دست آمده از این نوع گندم بین ۸۱۰ تا ۸۲۰ تومان متغیر است. قیمت آرد با سبوس ۱۲ درصد هر کیلو ۸۱۰، با ۱۵ درصد ۸۱۵ و با ۱۸ درصد ۸۲۰ تومان است. قیمت گندم آرد نوع دوم هر کیلو ۹۰۰ تومان بوده که آرد به دست آمده از آن برای نانوایان بین ۱۲۴۰ تا ۱۲۵۰ تومان است.

در ایران نان‌های سنتی از جمله لواش، تافتون، بربری و سنگک مشمول یارانه شده در حالی که در کشورهای دیگر به دلیل تیراژ پایین آنها قیمت آزاد داشته و برعکس نان‌های صنعتی یارانه دریافت می‌کنند.

برخی کارشناسان معتقدند یارانه نان باید به نان صنعتی تخصیص داده شود مانند کشورهای صنعتی زیرا نظم پذیری آنها بیشتر بوده و بهتر قابل کنترل هستند. در حال حاضر نان صنعتی مانند نان تست با آرد هر کیلو ۱۶ هزار تومانی تولید و تأمین می‌شود. هر عدد نان باگت در بازار تقریباً ۱۰ هزار تومان بوده که در برخی اقلام بالاتر است. بعضی بسته‌های ۴ عددی نان باگت که شبیه نان‌های باگت چند دهه قبل ایران دارند و برای برخی افراد شکل نوستالژی داشته به قیمت ۲۴ هزار تومان به فروش می‌رسد.

در ادامه بار مالی یارانه نان برای دولت باید گفت، بر اساس اطلاعات صورت مالی شرکت مادر تخصصی بازرگانی دولتی ایران، طی سال ۱۴۰۱ دولت با تخفیف ۸۰ درصدی قیمت آرد، حدود ۷۰ هزار میلیارد تومان زیان از محل خرید تضمینی گندم و فروش یارانه‌ای آن متحمل شده است.

طبق اطلاعات صورت مالی این شرکت دولتی، بهای تمام شده گندم برای شرکت مذکور بیش از ۹۰ هزار میلیارد تومان بوده که دولت آن را کمتر از ۲۰ هزار میلیارد تومان در اختیارنانوایی‌ها و… برای تأمین قوت غالب جامعه قرار داده است.

معاون بازرگانی داخلی شرکت بازرگانی دولتی ایران عنوان کرده سالانه بالغ بر ۲۰۰ هزار میلیارد تومان یارانه برای تأمین گندم مورد نیاز کشور پرداخت می‌شود. همچنین باید گفت مصرف نان هر فرد ایرانی به طور میانگین ۳۲۰ گرم در روز است.

سریال ادامه دار «نان‌های گم شده»

نان قوت غالب بوده و در فرهنگ ایرانی ۴۰ تا ۴۵ درصد انرژی روزانه هر فرد را طی ۲.۵ وعده غذایی تأمین می‌کند و به دلیل اهمیت و تأثیرات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، بهداشتی و تغذیه‌ای آن در جامعه به عنوان یک کالای راهبردی در جایگاه نخست امنیت غذایی قرار دارد که پرداخت یارانه به آن را نباید در قالب زیان مالی دولت دید زیرا تأمین امنیت غذایی کشور تضمین کننده امنیت ملی آن به شمار می‌رود.

اما در حالی که دولت سعی در کمک به معیشت مردم دارد برخی از یارانه تخصیص داده شده سوءاستفاده کرده و به دنبال سود بیشتر از این بستر هستند.

اجرای گم شدن نان‌ها، سریال ادامه دار اقتصاد ایران بوده و اگر رصدی در بازار داشته باشید هر سوپرمارکت و فروشگاه مواد غذایی دارای بسته‌های مختلف نان از لواش تا سنگک است که دارای قیمت‌های متفاوتی است. این نان‌ها جدا از نان‌های صنعتی بوده که سر از فروشگاه‌ها در می‌آورد. قیمت هر نان لواش یارانه‌ای در استان‌ها و شهرهای مختلف با تفاوت کمی بین ۴۰۰ تا ۵۰۰ تومان است در حالی که اگر همین نان را از سوپر مارکت خریداری کنید حدود ۹۰۰ تومان خواهد شد. البته این عدد در برخی فروشگاه‌ها به هر عدد بالای ۱,۷۰۰ تومان هم می‌رسد. مشمای استفاده شده برای بسته بندی نان بین ۱۰۰۰ تا ۱,۵۰۰ تومان قیمت گذاری می‌شود و در نهایت ۴ عدد نان به اضافه یک مشمع ۷ هزار تومان فروخته می‌شود.‌قیمت هر نان لواش یارانه‌ای در استان‌ها و شهرهای مختلف با تفاوت کمی بین ۴۰۰ تا ۵۰۰ تومان است در حالی که اگر همین نان را از سوپر مارکت خریداری کنید حدود ۹۰۰ تومان خواهد شد. البته این عدد در برخی فروشگاه‌ها به هر عدد بالای ۱,۷۰۰ تومان هم می‌رسد

در رصدی میدانی نه مغازه دار حاضر به پاسخ این پرسش بود که هر بسته نان را چند خریداری می‌کند که مثلاً هر عدد ۹۰۰ تا ۱,۷۰۰ تومان به افراد می‌فروشد و نه نانوا زیر بار فروش نان یارانه‌ای به سوپرمارکت‌ها به ویژه مغازه‌های کوچک شد.

بررسی بازار نان آزاد تقلب دیگری را هم برملا می‌کند. در حالی که خریدار برای هر نان یارانه‌ای باید نرخ آزاد بپردازد (به قول فروشنده صف نایستادن و نان خواستن هزینه دارد) وزن این نان‌ها هم متفاوت است. در حالی برای هر قطعه نان لواش باید دو برابر هزینه بپردازید که وزن برخی ۵۰ گرم بوده و بعضی دیگر ۱۲۰ گرم است.

کیش شدن هوشمندسازی در مقابل کلک‌های بازاری

سال گذشته بود که طرح هوشمندسازی کارت خوان‌های نانوایی‌های کشور اجرایی شد. پس از این، نانواها ملزم شدند نان را از طریق این کارت خوان‌های هوشمند فروخته و از گرفتن پول نقد از افراد خودداری کنند. در ادامه سیداحسان خاندوزی، وزیر امور اقتصادی و دارایی در یکی از نشست‌های خبری خود سال گذشته اعلام کرد، با اجرای مرحله نخست طرح هوشمندسازی یارانه آرد، از خروج روزانه حداقل ۵ هزار تن از ۲۱ هزار تن آرد یارانه‌ای توزیعی جلوگیری شده است. همچنین محمد جلال، مشاور وزیر امور هم اظهار کرد، با معادل سازی حجم آرد توزیع شده طی یک روز در نانوایی‌ها و مقدار نان تولید شده، مشخص شد حدود ۵ هزار تن آرد در این بین گم شده و با این حساب، با محاسبه ۱۰۰ گرم آرد برای تولید یک قرص نان لواش، حدود ۵۰ میلیون نان لواش در یک روز ناپدید می‌شود. این مقدار نان صرف خوراک دام و طیور، مصرف واحدهای صنفی و صنعتی در حوزه گندم و بخشی هم قاچاق می‌شود.

توجیه‌ها در پاسخ به گم شدن نان‌ها

در ادامه رئیس پیشین اتحادیه نانوایان سنتی تهران درباره گم شدن آرد در نانوایی‌ها به مهر گفت که طبق آمار رسمی کشور در حال حاضر حدود ۶ میلیون «افاغنه» در ایران سکونت دارند که آمار غیررسمی عدد بزرگ‌تری است. اگر اغراق نباشد سرانه مصرف آنها دو برابر ایرانیان است. به این ترتیب اگر هر ایرانی ۳۰۰ گرم نان مصرفی روزانه داشته باشد این عدد برای هر افغانی بین ۵۰۰ تا ۶۰۰ گرم (بیشتر از ۲ نان بربری) است. با یک محاسبه ساده به ازای این ۶ میلیون نفر و سرانه مصرف روزانه ۶۰۰ گرم حدود ۳ هزار و ۶۰۰ تن نان شده که بخشی از آن با پول نقدی به فروش می‌رسد. او اظهار کرد که بسیاری از این افاغنه دارای کارت بانکی نبوده و نقدی هزینه نان را می‌پردازند.

همچنین برخی شهروندان نیز هنگام خرید، کارت بانکی همراه نداشته یا به هر دلیلی کارت ندارند، نانوا نمی‌تواند از ارائه سرویس و خدمات به آنها خودداری کند.

بیژن نوروزی مقدم با بیان اینکه «مصرف نان صاحبان نانوایی‌ها و کارگران آنها» را هم باید به آمار فروش خارج از شبکه هوشمند اضافه کرد و نانواها و کارگران آنها روزانه بدون کشیدن کارت مصرف روزانه خانواده خود را تأمین می‌کنند.

«کمبود اوزانی کیسه‌های آرد» موضوع دیگری است که به گفته این فعال بازار نان به آن اشاره کرد و گفت، هنگام صدور حواله برای سهمیه هر نانوایی وزن کیسه ۴۰ کیلو گرم فاکتور می‌شود اما در ۹۰ درصد این کیسه‌ها وزن آرد کمتر است. این کیسه‌ها بین نیم تا یک کیلو گرم کسری داشته چراکه گندم‌ها برای تبدیل شدن به آرد کمی رطوبت دارند. این امر پس از تحویل آرد، خودش را نشان می‌دهد.

به گفته یکی از کارشناسان حوزه غلات در حالی که آرد سازان باید محصولات را با رطوبت ۱۰ درصد عرضه کنند، اجازه دارند این عدد را تا ۱۴ درصد افزایش دهند. اما در نهایت آرد برخی از کارخانه‌ها بیشتر از ۱۴ درصد رطوبت دارد. به گفته وی رطوبت ۱۶ درصد آرد در نهایت خودش را در کیفیت نان نشان می‌دهد و امروز شاهد افت کیفی نان‌ها هستیم.

در حالی که آرد سازان باید محصولات را با رطوبت ۱۰ درصد عرضه کنند، اجازه دارند این عدد را تا ۱۴ درصد افزایش دهند؛ اما در نهایت آرد برخی از کارخانه‌ها بیشتر از ۱۴ درصد رطوبت دارد که امروز شاهد افت کیفی نان‌ها هستیم

نوروزی مقدم در ادامه سخنان خود درباره چرایی گم شدن نان‌ها در نانوایی‌ها و موضوع رطوبت آرد عنوان کرد، اگر سهمیه روزانه ۸۳ هزار نانوایی ۳۰۰ کیلو گرم باشد در واقع دو میلیون و ۴۰۰ هزار کیلو گرم معادل ۲ هزار و ۴۰۰ تن آرد روزانه در نانوایی‌های کشور توزیع می‌شود. اگر این عدد تقسیم بر ۴۰ کیلو گرم (وزن هر کیسه) شود حدود ۶۰۰ هزار کیسه آرد روزانه در سراسر کشور توزیع شده که به طور میانگین نیم کیلو کسری آرد دارند. این عدد در واقع معادل ۳۰۰ تن می‌شود که عدد کوچکی نیست.

«قاچاق آرد» موضوع دیگری بود که درباره کاهش تولید نان با توجه به آرد توزیع شده در بین نانوایی‌ها به آن اشاره می‌شود. رئیس پیشین اتحادیه نانوایان سنتی کشور در این خصوص اظهار کرد، ۵ تن آرد گم شده‌ای که وزیر اقتصاد به آن اشاره کرده معادل ۱۲ میلیون بربری یا ۵۰ میلیون نان لواش می‌شود. اگر فردی بخواهد این مقدار آرد را از تهران به مرزهای کشور قاچاق کند، شدنی نیست. در واقع موضوع قاچاق را باید از شهرهای مرزی پیگیری کرد نه استان‌های مرکزی که انتقال کیسه‌های آرد با وجود ایستگاه‌های پلیس شدنی نیست.

فروش خارج از صف

هوشمند شدن نانوایی‌ها مشخص کرده به طور قطع بخشی از نان یارانه‌ای از مجرای نانوایی‌ها ناپدید می‌شود که عدد کوچکی هم نخواهد بود. به عنوان نمونه، مسعود امرالهی، مدیرکل بازرسی و نظارت بر کالاهای اساسی و محصولات کشاورزی در برنامه‌ای تلویزیونی از فروش غیر قانونی ۱۴ هزار قرص نان فقط در یک نانوایی خبر داد و گفت، از ۲۳ کارت ثابت برای خرید این تعداد نان استفاده شده بود که شناسایی گردید.‌مدیرکل بازرسی و نظارت بر کالاهای اساسی و محصولات کشاورزی از فروش غیر قانونی ۱۴ هزار قرص نان فقط در یک نانوایی خبر داد و گفت، از ۲۳ کارت ثابت برای خرید این تعداد نان استفاده شده بود

به گفته این مسؤول دولتی، این گونه تخلفات باعث طولانی شدن صف‌های خرید نان شده و مردم به جای ۵ دقیقه مجبور هستند ۳۰ دقیقه در صف نانوایی منتظر خرید نان شوند، زیرا نانوا بخشی از سهمیه خود را به صورت غیرقانونی پخته و کنار می‌گذارد.

راه اندازی کارت خوان‌های هوشمند موجب شناسایی راحت تر متخلفان شده است.

نانواها و بازی با اعداد

اما یکی دیگر از ترفندهایی که شاید از برخی افراد متوجه آن شده باشند بازی با اعداد نانوایی‌ها است. دستگاه کارت‌خوان طرح هوشمندسازی نانوایی‌ها گزینه‌های مختلفی دارد که افراد را قادر می‌کند تا تعداد نان‌های مورد نیاز خود را مشخص کرده و مبلغ آن، از کارت کسر شود.

مثالی از خرید در نانوایی‌های سنگک بیاوریم؛ نخست اینکه بدون اعلام رسمی برخی نانوایی‌ها نرخ نان را افزایش داده اند. به عنوان مثال در حالی که قیمت نان سنگک دولتی ساده باید ۳ هزار تومان و با کنجد ۴ هزار تومان باشد برخی نانواها نان سنگک را کمتر از ۵ هزار تومان نمی‌فروشند. دو رو کنجد، برشته و بزرگ با هر عدد ۱۰ هزار تومان به فروش می‌رسد.

در رصد میدانی، فردی دو نان سنگک ساده به اضافه مشمع سفارش داد. مبلغ این سفارش ۷ هزار تومان می‌شود. نانوا در دستگاه کارت خوان یک عدد نان ساده و نان دوم را ۴ هزار تومانی وارد کرد. به این ترتیب پول اضافه‌تری از مشتری نگرفته اما ۱,۰۰۰ تومان پول یارانه بیشتر از دولت دریافت می‌کنددر رصد میدانی خبرنگار مهر، فردی دو نان سنگک ساده به اضافه مشمع سفارش داد. مبلغ این سفارش ۷ هزار تومان می‌شود. نانوا برای گرفتن پول مورد نظر خود و نیز پر کردن سقف فروش نان به طور روزانه که ۱۰۰۰ عدد است (به گفته نانوا)، در دستگاه کارت خوان روی یک عدد نان ساده به مبلغ ۳ هزار تومان کلیک و نان دوم را ۴ هزار تومانی وارد کرد. به این ترتیب پول اضافه‌تری از مشتری نگرفته اما ۱,۰۰۰ تومان بیشتر پول یارانه از دولت دریافت می‌کند. می‌توان گفت هر نانوایی در روز ۱۰۰۰ عدد فروش ندارد یا حداقل تمام روزهای هفته به این سقف نمی‌رسد با این ترفندها در واقع نانوا سقف یارانه نان را دریافت می‌کند به اضافه اینکه سود مورد انتظارش را هم دارد.

اگر فروش هر نانوایی ۱۰۰۰ عدد در روز باشد و برای هر ۱۰۰۰ عدد این مبلغ را دریافت کند چقدر نانوا پول یارانه اضافه‌تر از دولت دریافت می‌کند؟ یا در بعضی نانوایی‌های تافتون مشتری ۵ عدد نان سفارش می‌دهد اما این عدد در دستگاه کارت خوان با بازی عددی تبدیل به ۱۰ عدد می‌شود اما هزینه ۵ نان از مشتری گرفته شده و یارانه دریافتی از دولت برای این نانوایی بیشتر می‌شود.

برخی نانوایی‌های لواش عملاً ساعت ۱۱ صبح به بعد تعطیل کرده و عنوان می‌کنند سهمیه آرد یارانه‌ای آنها تمام شده است. تعطیلی آنها باعث شکایت مردم شده و در حال حاضر برای جلوگیری از شکایت بدون پخت نان، نانوایی تا ساعت ۱۲ ظهر باز بوده اما عملاً نانی پخت نمی‌شود.

همچنین مشاهدات میدانی نشان می‌دهد برخی از نانوایان در کنار پخت نان، انواع نان مانند قندی و محصولات دیگر را نیز ارائه کرده اما مشکل اینجاست که برخی از آنان برای محاسبه قیمت این نوع نان‌های فانتزی به اندازه ۱۰ یا ۲۰ نان یارانه‌ای از دستگاه هوشمند پرداخت نان یارانه‌ای استفاده می‌کنند.

‌یارانه نان قرار است تغییر کند؟

مدیر طرح هوشمندسازی کارت‌خوان‌های نانوایی‌های کشور از تغییر پرداخت یارانه نان خبر داده و گفته، در آینده نزدیک احتمالاً در یک تا دو هفته آینده قرار است هر نانوا به میزان فروش خود از دولت یارانه دریافت کند.

کوروش نجم آبادی اعلام کرده، در حال حاضر ۷۶ هزار و ۶۴۰ دستگاه هوشمند پروژه نان در نانوایی‌ها نصب شده و تعدادی از دستگاه‌ها نیز پشتیبان هستند که از طریق خط تلفن ارتباط برقرار می‌کنند. این موضوع گامی در مسیر توزیع عادلانه یارانه‌ها و جلوگیری از قاچاق و فروش آرد خارج از شبکه بود. همچنین در طرح ایجاد شده برای شفافیت فروش نان، اطلاعات نان فروخته شده، آرد مصرفی و… را می‌توان روی دستگاه هوشمند خود (نانوایان) مشاهده کرد.قرار است در آینده‌ای نزدیک هر نانوا به میزان فروش خود از دولت یارانه دریافت کند

او ادامه داد که قرار است هر نانوا به میزان فروش خود از دولت یارانه دریافت کند به طوری که نانوایان بدانند که این دستگاه با یک نرم افزار اندرویدی میزان دقیق فروش نان و حتی نوع نان در نانوایی را به دقت ثبت و رصد می‌کند.

سخن پایانی

حال باید دید در ادامه تصمیم دولت برای جلوگیری از خروج آرد و نان یارانه‌ای خارج از شبکه نانوایی‌ها چیست؟ آیا دستگاه‌های هوشمند فعلی ارتقا پیدا کرده و ترفندهای فعلی را خنثی خواهد کرد؟ به نظر می‌رسد بیش از هزینه کرد در این بخش باید روی موضوع اخلاق و البته بهبود وضعیت اقتصادی کشور، فکری اساسی کرد.

منبع: مهر