قانوني براي بهتر زيستن
اساسا كساني كه از اين ويژگي برخوردار نباشند، نه تنها نمي‌توانند پايگاه معنوي و درجات عاليه آن را كسب كنند، بلكه جايگاه اجتماعي خود را نيز از دست مي‌دهند و مطرود انسان‌هاي محيط اطراف خود مي‌شوند. به همين دليل نيكوكاري و احسان در كنار ساير ارزش‌هاي مهم در آيات وحي مطرح شده است. در سوره نحل آيه 90 آمده است: «خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزديكان فرمان مي‌دهد.» در متون ديني ما به‌ويژه در قرآن كريم، اين عمل معنوي در قالب واژه‌هاي «خيرات»، «انفاق»، «احسان»، «قضاي حوائج نيازمندان» و «بِر» بيان شده است.
نشانه اهل ايمان
خداوند متعال در آيات خود يكي از نشانه‌هاي اهل ايمان را احسان و نيكي در بذل اموال اعلام كرده و در كنار ايمان به غيب و اقامه نماز، مي‌فرمايد: «پارسايان هدايت يافته، غيب را باور كرده و نماز را به پا مي‌دارند و از نعمت‌هايي كه برايشان ارزاني داشته‌ايم، در راه خدا احسان و انفاق مي‌كنند» (بقره/3). علامه طباطبايي در تفسير آيه «ان‌ا… يامر بِالعدل والاحسان» مي‌نويسد: «احسان، خير و نيكي رساندن به ديگري است»، بدون اينكه عوض آن را از طرف مقابل توقع داشته باشد. احسان و نيكوكاري علاوه بر اينكه مشكلات فقرا و درماندگان را برطرف مي‌كند و محبت و رحمت را در جامعه توسعه مي‌دهد، آثار مهم‌ترش به خود نيكوكار برمي‌گردد؛ چون باعث مي‌شود ثروت در اجتماع به گردش درآيد و امنيت و رفاه عمومي پديد آيد و نگراني و اضطراب به مودت و اعتماد و اطمينان تبديل شود.» (تفسيرالميزان، ج 12، ص 332) و در مقابل به ثروتمندان بي‌درد و كساني كه از دارايي‌هاي خود به‌شدت مواظبت كرده و از احسان و نيكوكاري خودداري مي‌كنند، به عذاب دردناك وعده داده و فرموده است: «كساني را كه سرمايه‌ها و اموال بي‌شمار خود از طلا و نقره را ذخيره مي‌كنند و در راه خدا احسان و انفاق نمي‌كنند، به مجازات دردناك و سختي بشارت بده» (توبه/ 34) در ادامه آيه به وضعيت اسفبار آنان در روز قيامت اشاره كرده و چگونگي مجازات آنان را بيان مي‌كند. از منظر وحياني قرآن، شاخص‌ترين ويژگي اهل ايمان سبقت در انجام كارهاي خير و احسان و انفاق است. در سوره مومنين، اهل ايمان را اين‌گونه توصيف مي‌كند: «آنان در كارهاي نيك شتاب مي‌ورزند و در انجام آن سبقت مي‌جويند.» (مومنون/ 61). انفاق و احسان يك قانون عمومي در جهان آفرينش است و اساسا زندگي اجتماعي بدون نيكوكاري معنا و مفهوم ندارد. انفاق فقط در محدوده بذل اموال نيست، بلكه در حوزه تمام مواهب مادي و معنوي است و خداوند هم مي‌فرمايد كه از آنچه به آنان روزي داده‌ايم، انفاق و احسان مي‌كنند، اعم از مال و علم و نفوذ اجتماعي و… اين خصلت نيكو يكي از ويژگي‌هاي اهل ايمان به شمار مي‌آيد (تفسير نمونه، ج 1، ص 74). در هر صورت، احسان و انفاق از مصاديق نيكوكاري به شمار مي‌روند و در قرآن بارها از آنها ياد شده است. در كلام امام صادق (ع) هم اين دو لفظ مترادف و با هم به كار رفته است. وقتي «ابي وداد حناط» از امام صادق (ع) پرسيد: احسان به پدر و مادر كه در قرآن آمده يعني چه؟ حضرت فرمود: «يعني با پدر و مادر به نيكی رفتاري كنيد و نگذاريد كه آنان نيازهاي خود را از شما درخواست كنند. مگر خداوند نمي‌فرمايد كه شما به مقام ابرار نمي‌رسيد، مگر اينكه از آنچه دوست داريد، انفاق كنيد.» (الكافي، ج 2، ص 157).
شرايط نيكوكاري
از منظر كلام وحي پذيرش امر باارزش نيكوكاري زمينه‌ها و شرايط خاصي را مي‌طلبد و از هر راهي نمي‌توان وارد اين عرصه خداپسندانه شد؛ زيرا كسب سرمايه‌هاي معنوي به بستر پاك و سالم نياز دارد. قرآن در سوره بقره مي‌فرمايد: «اي كساني كه ايمان آورده‌ايد! از قسمت‌هاي پاكيزه اموالي كه از طريق كسب و تجارت به دست آورده‌ايد و از آنچه از زمين براي شما بيرون آورده‌ايم (از منابع و معادن و درختان و گياهان و محصولات كشاورزي) احسان كنيد و براي اين عمل نيك به سراغ اموال ناپاك و آلوده نرويد.» (بقره/ 267). بنابراين، نيكوكاري زماني نتيجه‌بخش خواهد بود كه اموال بخشيده شده از راه حلال و منبع پاك به دست آمده باشد وگرنه براي صاحب احسان سود و بهره‌اي در پي نخواهد داشت (مجمع البيان، ج 2، ص 656). در سوره توبه نيز با تاكيد بر اين شرط اساسي احسان، خواستار رفع موانع پذيرش است و در پيش گرفتن شيوه‌اي صحيح و اصولي را پيشنهاد مي‌كند و خطاب به آلودگان و رياكاران مي‌فرمايد: «بگو! چه از روي ميل و رغبت و چه با اكراه و بي ميلي انفاق كنيد، هرگز از شما پذيرفته نمي‌شود؛ زيرا گروهي فاسق هستيد و هيچ چيز مانع پذيرش انفاق‌هاي آنان نشد، جز اينكه به خدا و پيامبرش كفر ورزيدند و نماز به جا نمي‌آورند، مگر با حالت كسالت و انفاقشان نيز با كراهت همراه است (توبه/ آیات 53 و 54). طبق اين بينش قرآني، تقوا و پاكدامني اساسي‌ترين شرط نيكوكاري براي يك مسلمان محسوب مي‌شود؛ زيرا اگر احسان به خاطر مصالح دنيوي و مقاصد شيطاني و هواهاي نفساني صورت گيرد، در تكامل روح و روان انسان تاثير ندارد و ارزش واقعي خود را از دست خواهد داد. به همين جهت، خداوند متعال تمام نيكي‌ها و اعمال خير را بر اساس تقوا مي‌پذيرد و مي‌فرمايد: «خداوند متعال اعمال نيك را فقط از پرهيزکاران و تقواپيشگان مي‌پذيرد.» (مائده/ 27). امام حسين (ع) اين شرط اساسي احسان را به شكلي زيبا توضيح داده است. محدث نوري مي‌نويسد: «هنگامي كه به آن حضرت خبر دادند عبدا… بن عامر – از كارگزاران حكومتي دستگاه ستمگر بني‌اميه – چنين و چنان صدقه داده و عده زيادي برده آزاد كرده است، امام حسين (ع) فرمود: مثل عبدا… بن عامر همانند كسي است كه از حاجيان و راهيان خانه خدا سرقت كرده و سپس اموال دزدي را صدقه مي‌دهد. آنگاه افزود: احسان پاكيزه، شايسته كسي است كه در راه كسب سرمايه اش، پيشاني او عرق نموده و صورتش غبارآلود شده است. وقتي از امام صادق (ع) سوال شد: منظور حضرت از نيكوكار شايسته چه كسي است؟ فرمود: علي بن ابيطالب (ع)» (مستدرك‌الوسائل، ج 7، ص 244). اساسا انفاق و احسان براي تقرب به خداوند متعال صورت مي‌گيرد و براي اين منظور بايد از اموال پاكيزه و حلال استفاده كرد؛ زيرا مردم وقتي مي‌خواهند به سلاطين و شخصيت‌هاي بزرگ تقرب جويند، بهترين و دوست‌داشتني‌ترين اموال خود را هديه مي‌برند، در حالي كه آن پادشاهان همانند خود آنان انسان‌هايي ضعيف و ناتوانند، پس چگونه ممكن است كه انسان به پيشگاه خداوند كه تمام عالم هستي از اوست، با اموالي بي‌ارزش و آلوده و نامرغوب، تقرب جويد.
179/